Miasto-Ogród Sadyba: osada cywilna
Zapraszamy w podróż w czasie do Miasta-Ogrodu Sadyba lat 20. i 30. ubiegłego wieku. Wtedy tworzyły go dwie osobne osady - cywilne „Miasto-Ogród Czerniaków” (zał. 1921) i wojskowa „Sadyba Oficerska” (zał. 1923). Pierwsza z nich wyróżniała się tym, że była jednym z pierwszych w Polsce i Europie osiedli, realizowanych według angielskiej koncepcji miast-ogrodów z początku XX wieku. Z kolei druga osada – choć też nawiązywała do idei miasta-ogrodu – czerpała swój prestiż stąd, że była osiedlem ekskluzywnym, dostępnym tylko dla wysokich rangą oficerów Wojska Polskiego – najbliższych współpracowników Marszałka Piłsudskiego. Oficerowie ci stanowili wówczas elitę państwa polskiego.
Niniejsza materiał opowiada historię tej pierwszej, cywilnej osady – Miasta-Ogrodu Czerniaków. Została ona rozplanowana przez najwybitniejszych polskich architektów i urbanistów jako „wzorowo urządzone miasto-ogród”. Nad jej rozwojem „w interesie potrzeb kulturalno-higienicznych i estetycznych właścicieli działek” czuwała spółka powołana przez kilku właścicieli ziemskich. Na dużych działkach stawiano domy wzorowane na tradycyjne polskie dworki, a wokół nich urządzano ogrody.
Dziś działki zostały zagęszczone, a domy częściowo przebudowane. Z tego, co zostało – domów, układu ulic, jeziora, skwerów i parków – można jednak odtworzyć wyjątkowego ducha tego miejsca. Pomagają w tym stare mapy i cudem ocalałe zdjęcia, które prezentujemy tu dzięki uprzejmości Archiwum Państwowego, arch. Marii Sołtys, geodety Marka Witeckiego oraz przedwojennych mieszkańców, w tym Andrzeja Górniaka, Barbary i Pawła Kamińskich, Marii Burdowicz, Adeli Toruń i nieżyjącego już Janusza Bronowicza.
Wielka historia na Czerniakowie
Osada „Miasto-Ogród Czerniaków” powstała w latach 20. XX wieku w dużej mierze na terenach wsi Czerniaków. Tu pod koniec XII wieku, w drewnianym dworku przy Jeziorze Czerniakowskim, mieszkał i tworzył marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, który otrzymał tę posiadłość w 1683 roku…
Projekt – aspekty urbanistyczne
Właściciele spółki parcelacyjnej „Miasto-Ogród Czerniaków” Adam Sobański, Michał Tarnowski oraz Aleksander Skrzyński, reprezentowani na co dzień przez inż. Kazimierza Pawłowicza, zlecili przygotowanie projektu rozplanowania dawnej posiadłości Czerniaków.
Projekt – aspekty społeczne
Projekt Sosnowskiego i Jawornickiego przewidywał nie tylko powstanie szachownicowego układu ulic z dominantami i perspektywami urbanistycznymi, ważnymi z estetycznego i komunikacyjnego punktu widzenia, ale także stworzenie miejsc społecznej integracji, ważnych z punktu widzenia społecznego i…
Towarzystwo „Miasto-Ogród Czerniaków” Sp. z o.o.
Projekt Sosnowskiego i Jawornickiego stanowił tylko wizję wzorcowej osady na przedmieściach miasta. Jej wdrożenie powierzono Towarzystwu „Miasto-Ogród Czerniaków” Sp. z o.o.
Kolonia mieszkaniowa Spółdzielni „Społem”
Pierwszym dużym przedsięwzięciem, które nadało impet rozwojowi Miasta-Ogrodu Czerniaków, było powstanie „Pierwszej osady spółdzielczej” – kolonii Związku Polskich Stowarzyszeń Spożywców Społem przy ul. Zacisznej.
Pierwsze domy indywidualne – ul. Goraszewska
Budowa osady Społem stanowiła impuls do rozwoju osadnictwa indywidualnego.
Domy indywidualne z lat 20.
Wzdłuż ul. Goraszewskiej, jeszcze w latach 20., powstało kilka bardzo podobnych do siebie willi...
Domy indywidualne z lat 30.
Lata 30. przyniosły rozszerzenie się osadnictwa na kolejne ulice...
Promenada na Zdrojowej
W przeciwieństwie do Klarysewskiej, która była pierwotnie planowana przelotowa i reprezentacyjna, a nigdy się nią nie stałą.
Dom pioniera
Nieco z boku głównego nurtu zabudowy indywidualnej, między ciągami handlowymi na Okrężnej i Powsińskiej, powstał jeden z pierwszych domów Miasta-Ogrodu Czerniaków.
Domy, których już nie ma
Większość domów przedwojennego Miasta-Ogrodu Czerniaków przetrwała do dziś. Są jednak takie, które po nalotach lotniczych II wojny św. , nigdy nie zostały odbudowane.
Kamienice czynszowe i zwarta zabudowa miejska
Miasto-Ogród Czerniaków nie składało się z samych domów jednorodzinnych. Były tu też nieliczne kamienice czynszowe – można wciąż je spotkać na ul. Orężnej i Zielonej.
Mieszkańcy
Mieszkańcy Miasta-Ogrodu Czerniaków żyli początkowo w cieniu wojskowej osady Sadyba nad Fortem Czerniakowskim. Choć nastali tu o kilka lat wcześniej, to długo było ich mniej niż oficerów.
Przedwojenna prasa o nowej osadzie
Wiele rodzin, które sprowadziły się do Miasta-Ogrodu Czerniaków, mieszkało wcześniej w samym centrum wielkomiejskiej Warszawy. Aby zrozumieć, co ich urzekło w życiu na dalekich przedmieściach, z dala od kulturalnych rozrywek, szkół i miejsc pracy, trzeba przeczytać ówczesną prasę.
Nowe towarzystwa parcelacyjne
Argumenty za życiem w Mieście-Ogrodzie Czerniaków, które podnosili dziennikarze i znakomicie rozumieli zwykli mieszkańcy miasta, szybko podchwycili ówcześni handlarze ziemią (patrz fragmenty broszur reklamowych dwóch towarzystw parcelacyjnych).
Jeziorko Czerniakowskie – pas wody i zieleni
Niewątpliwym atutem projektu Miasta-Ogrodu Czerniaków wobec innych projektów tego typu osad było osadzenie go wokół Jeziora Czerniakowskiego – największego w Warszawie naturalnego zbiornika wodnego.
Kolejka wąskotorowa – motor rozwoju osady
Drugim, obok zieleni, magnesem na inwestorów, miał być dogodny dojazd do centrum Warszawy. Początkowo, od 1892 roku zapewniała go kolejka wąskotorowa. Łączyła ona Plac Kerkholmski (obecny Plac Unii Lubelskiej) z Czerniakowem, a potem z Wilanowem, Konstancinem i Piasecznem.
Szkoła
Dużym magnesem dla rodzin z dziećmi stała się szkoła podstawowa uruchomiona w 1933 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Czerniaków.
Klarysewska - zapomniana arteria i nowe podejście do domu z ogrodem
Trudno to sobie dziś wyobrazić, ale w rysunkach projektantów Miasta Ogrodu Czerniaków z 1921 r., utrzymanych jeszcze na miejskich planach zabudowy z 1939 r., pobliska przecznica Klarysewska miała pełnić rolę wylotowej arterii komunikacyjnej, porównywalnej z ul. Powsińską i Drogą Królewską/Aleją…
Latarnie gazowe w Warszawie i na Sadybie
Bajkowa sceneria Miasta-Ogrodu Czerniaków, na którą składały się ogrody, domy w stylu dworkowym, urządzone parki i skwery, Fort z fosą, czy Jezioro z piaszczystą plażą, miała jeszcze jeden charakterystyczny element – lampy gazowe.
Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Czerniaków
Wiele inicjatyw, o których mowa była wcześniej, zawdzięczali lokalni mieszkańcy aktywności Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Czerniaków.
Miasto-Ogrod Czerniaków do 1945 roku
Miasto-Ogród Czerniaków dwukrotnie zmieniało swoje oryginalne granice, rozplanowane ok. 1923 r. w zakresie zatwierdzonym przez Magistrat.
Aktorskim tropem: od Kochanowicza do Waltera
Po wschodniej stronie Sadyby mijaliśmy na szlaku dom aktora teatralnego, Jana Kochanowicza. Teraz skręcamy w ulicę jego kolegi z Zarządu ZASP-u, Aleksandra Zelwerowicza (choć przed wojną ulica nazywała się Kosowska na cześć Kosów Huculski).
Zatarte ślady historii
Ulica Goraszewska, główna ulica przedwojennego Miasta Ogrodu Czerniaków, wywodzi swą nazwę od nieruchomości Goraszew, przyłączonej do osiedla na początku lat 1920.
Karol Siciński-architekt z Sadyby
Karol Siciński (1884-1965) zajmuje poczesne miejsce w historii polskiej architektury jako architekt odpowiedzialny za odbudowę Kazimierza Dolnego w okresie międzywojennym i powojennym.
Towarzystwo do brydża
Kim byli i jak żyli przedwojenni mieszkańcy ulicy Goraszewskiej? Częściowej odpowiedzi dostarcza Irena Horoszkiewicz, córka państwa Królikowskich, którzy w końcu lat 1920. zbudowali znakomicie zachowany do dziś dworek z przeszkloną werandą na ul. Goraszewskiej 24 (na tyłach domu nr 25).
Kotlewscy - Z otwartym sercem
Historia Miasta Ogrodu Czerniaków ma również swój ważny rozdział polsko-żydowski. Podczas II wojny św. na obrzeżach osiedla, w gospodarstwie ogrodniczym nad Jeziorkiem Czerniakowskim, Wojciech Zatwarnicki pozwolił Żydom założyć konspiracyjną farmę szkoleniową.
Okrężna - Czas jednej ulicy
Są miejsca gdzie czas się zatrzymał, jak na fotografii w kolorze sepii. Ta ulica jest inna. Czas wyciska w niej swoje znaki jak w plastelinie. czasem jedne na drugich, ale większość obok siebie. To ulica Okrężna na warszawskiej Sadybie. 145 numerów. Nie ma jedynki. Działki od 25 do 29 zajął hotel…